طبق گفته دکتر میثم شکری ساز انواع شرطی سازی به عنوان یکی از مباحث مهم در روانشناسی رفتاری، نقش بسیار مهمی در فرایند یادگیری و تغییر رفتار انسان‌ها و حیوانات دارند. از شرطی سازی کلاسیک تا شرطی‌سازی تقابلی، هر یک از این انواع با ویژگی‌ها و فرآیندهای خاص خود، درک عمیق‌تری از نحوه عملکرد ذهن و رفتار ارگانیسم‌ها را فراهم می‌کنند. این مقاله به بررسی انواع مختلف شرطی سازی و کاربردهای آن ها در زمینه‌های مختلف از جمله آموزش، روان‌درمانی و رفتارشناسی می‌پردازد.
شرطی سازی تقابلی چیست؟
از دید دکتر میثم شکری ساز شرطی سازی تقابلی یا “Counterconditioning” یکی از روش‌های مهم در روانشناسی رفتاری می باشد. هدف آن تغییر پاسخ عاطفی یا رفتاری به یک محرک خاص است. این روش در درمان‌های رفتاری مورد استفاده قرار می‌گیرد تا پاسخ‌های نامطلوب مانند ترس یا اضطراب را به یک محرک با پاسخ مثبت جایگزین کند. این نوع شرطی سازی شامل دو مرحله اصلی است:
- شناسایی محرک شرطی منفی: ابتدا، محرکی که واکنش منفی یا نامطلوب ایجاد می‌کند (مثل ترس یا اضطراب) شناسایی می‌شود. این محرک ممکن است از طریق تجربه‌های گذشته به این حالت شرطی شده باشد.
- معرفی محرک شرطی مثبت: در مرحله بعد، محرک مثبت یا خوشایندی معرفی می‌شود که در حضور محرک منفی به تدریج باعث تغییر پاسخ عاطفی یا رفتاری فرد می‌شود. به عنوان مثال، اگر فردی از یک حیوان خاص (مثل سگ) می‌ترسد، می‌توان از خوراکی مورد علاقه‌اش به عنوان محرک مثبت استفاده کرد و در حضور سگ، به او خوراکی داد.
شرطی سازی تقابلی به عنوان یک ابزار موثر در تغییر رفتارهای نامطلوب و ایجاد پاسخ‌های مثبت در مواجهه با محرک‌های خاص، نقش مهمی در روانشناسی بالینی و رفتاردرمانی دارد.
بررسی شرطی سازی کنشگر
طبق نظر دکتر میثم شکری ساز شرطی سازی کنشگر (Operant Conditioning)، که گاهی به آن شرطی سازی ابزاری نیز گفته می‌شود، یکی از روش‌های اساسی یادگیری در روانشناسی رفتاری است که توسط بی. اف. اسکینر معرفی شد. این نوع شرطی سازی بر اساس نتایج و پیامدهای یک رفتار، آن را تغییر می‌دهد. اصول این شرطی سازی شامل موارد زیر است:
- تقویت (Reinforcement): تقویت فرایندی است که در آن یک رفتار با ارائه یک پاداش یا حذف یک محرک ناخوشایند تقویت می‌شود، به طوری که احتمال وقوع آن رفتار در آینده افزایش می‌یابد.
- تنبیه (Punishment): تنبیه فرایندی است که در آن یک رفتار با ارائه یک محرک ناخوشایند یا حذف یک محرک خوشایند کاهش می‌یابد، به طوری که احتمال وقوع آن رفتار در آینده کاهش می‌یابد.
- خاموشی (Extinction): خاموشی زمانی رخ می‌دهد که یک رفتار دیگر با تقویت همراه نباشد و به تدریج کاهش یابد یا از بین برود.
شرطی سازی کنشگر یکی از ابزارهای قوی در درک و تغییر رفتار انسان‌ها و حیوانات است که کاربردهای گسترده‌ای در زمینه‌های مختلف از جمله آموزش، روان‌درمانی و محیط کار دارد.
ویژگی های شرطی سازی درنگیده
بر باور دکتر میثم شکری ساز شرطی سازی درنگیده (که به آن شرطی سازی تأخیری یا شرطی سازی تأخیر انداخته نیز گفته می‌شود) نوعی شرطی سازی کلاسیک است که در آن محرک شرطی (CS) به مدت کوتاهی قبل از محرک غیرشرطی (US) ارائه می‌شود و همچنان تا زمان ارائه محرک غیرشرطی ادامه دارد. این نوع شرطی سازی نقش مهمی در یادگیری رفتارهای جدید و پاسخ‌های شرطی دارد. در زیر به بررسی ویژگی‌های اصلی این شرطی سازی می‌پردازیم:
- ترتیب زمانی دقیق: در این شرطی سازی، محرک شرطی (مثل صدای زنگ) دقیقاً قبل از محرک غیرشرطی (مثل ارائه غذا) شروع می‌شود و همچنان تا زمان ارائه محرک غیرشرطی ادامه دارد. این ترتیب زمانی دقیق باعث تقویت ارتباط بین CS و US می‌شود.
- فاصله زمانی کوتاه: فاصله زمانی بین شروع محرک شرطی و محرک غیرشرطی باید کوتاه باشد. اگر فاصله زمانی زیاد باشد، یادگیری کاهش می‌یابد و ارتباط بین CS و US به درستی شکل نمی‌گیرد.
- هم‌پوشانی محرک‌ها: در این نوع شرطی سازی، هم‌پوشانی بین CS و US وجود دارد. این به این معناست که CS و US به طور همزمان در طول یک دوره زمانی کوتاه ارائه می‌شوند.
- ایجاد پاسخ شرطی: با تکرار ارائه CS و US به صورت متوالی، ارگانیسم شروع به نشان دادن پاسخ شرطی (CR) به محرک شرطی می‌کند. برای مثال، سگ پس از چندین بار شنیدن صدای زنگ قبل از غذا، شروع به ترشح بزاق به محض شنیدن صدای زنگ می‌کند، حتی اگر غذا ارائه نشود.
شرطی سازی درنگیده یکی از روش‌های مؤثر در یادگیری و تغییر رفتار است. این روش با ویژگی‌های خاص خود می‌تواند در زمینه‌های مختلفی مورد استفاده قرار گیرد.
مراحل استفاده از شرطی سازی پاسخگر
به اعقتاد دکتر میثم شکری ساز شرطی سازی پاسخگر (Respondent Conditioning)، روشی است که در آن یک محرک خنثی با یک محرک غیرشرطی ترکیب می‌شود تا پس از چندین بار تکرار، محرک خنثی به تنهایی بتواند پاسخ غیرشرطی را ایجاد کند. این فرآیند می‌تواند به طور مؤثر در زمینه‌های مختلف آموزشی، درمانی و رفتاری به کار گرفته شود. در ادامه به مراحل و روش استفاده از این شرطی سازی پرداخته می‌شود:
- شناسایی محرک غیرشرطی (US) و پاسخ غیرشرطی (UR): ابتدا باید محرک غیرشرطی که به طور طبیعی پاسخ غیرشرطی را ایجاد می‌کند شناسایی شود. برای مثال، بوی غذا (US) باعث ترشح بزاق (UR) می‌شود.
- انتخاب محرک خنثی (NS): یک محرک خنثی انتخاب می‌شود که به تنهایی هیچ پاسخ خاصی ایجاد نمی‌کند. برای مثال، صدای زنگ (NS) به تنهایی ترشح بزاق را ایجاد نمی‌کند.
- ترکیب محرک خنثی و محرک غیرشرطی: محرک خنثی و محرک غیرشرطی به صورت مکرر و همزمان ارائه می‌شوند. برای مثال، صدای زنگ (NS) و بوی غذا (US) همزمان ارائه می‌شوند.
- تکرار و تقویت: فرآیند ترکیب NS و US چندین بار تکرار می‌شود تا ارگانیسم به تدریج یاد بگیرد که به NS به عنوان محرک شرطی (CS) پاسخ دهد. پس از چندین بار تکرار، صدای زنگ به تنهایی باعث ترشح بزاق (پاسخ شرطی یا CR) می‌شود.
- آزمون محرک شرطی: پس از انجام تکرارهای کافی، محرک شرطی (CS) به تنهایی ارائه می‌شود تا بررسی شود که آیا پاسخ شرطی (CR) ایجاد می‌شود یا خیر.
شرطی سازی پاسخگر یک ابزار قدرتمند برای یادگیری و تغییر رفتار است. با استفاده از این روش، می‌توان رفتارها و پاسخ‌های مطلوب را در افراد و حیوانات تقویت کرد و از آن در زمینه‌های مختلفی چون آموزش، درمان و تبلیغات بهره برد.
این مطلب ادامه دارد… .
